Update PFOS in Jelsumer Feart 18 april 2024: aanvullend onderzoek eieren en resultaten onderzoeken oppervlaktewater en waterbodem

• geplaatst op 18 april 2024 om 15:22

Onderzoeken waterkwaliteit

We hebben op 19 en 26 maart (op 28 meetpunten) en op 9 april (10 meetpunten) de waterkwaliteit in het gebied in en rond de Jelsumer Feart verder onderzocht. Dit vervolgonderzoek vond plaats in de Jelsumer Feart, Lytse Feart, de polders ten oosten en ten westen van de Lytse Feart en in mindere mate ten zuiden van de Jelsumer Feart en rond de vliegbasis. De watermonsters zijn in ons laboratorium onderzocht op PFAS (poly- en perfluoralkylstoffen), waaronder PFOS (perfluoroctaansulfonzuur).

Resultaten onderzoeken waterkwaliteit

De waterkwaliteitsonderzoeken bevestigen dat er in het water van de Jelsumer Feart en de Lytse Feart te hoge concentraties PFOS aanwezig zijn. De GGD Fryslân adviseert uit voorzorg het water uit de Jelsumer Feart en Lytse Feart niet te gebruiken, omdat bij gebruik mensen en huis(dieren) meer PFOS (PFAS) kunnen binnenkrijgen dan de norm.

Vier meetpunten in de Jelsumer Feart zijn inmiddels meerdere keren onderzocht en laten in alle gevallen verhoogde PFOS-gehalten zien. Deze variëren van 64 tot 590 nanogram per liter en zijn gemiddeld 349 nanogram per liter, op basis van 17 individuele metingen. Ook op de meetpunten die op korte afstand van de Jelsumer Feart en in de Lytse Feart zijn onderzocht worden hoge PFOS-concentraties gevonden.

Nieuw is dat in sloten in de polders ten westen en oosten van de Lytse Feart ook hogere PFOS-gehalten zijn aangetroffen. De poldersloten stonden tot nu toe jaarlijks van ongeveer 1 april tot 1 oktober in open verbinding met de Lytse Feart. Normaal gesproken zetten we voor het op peil houden van de polders in het drogere seizoen rond 1 april de waterinlaten open. Om verdere vervuiling van de omliggende polders te voorkomen houden we nu alle inlaten tussen de Jelsumer Feart en Lytse Feart en de poldersloten gesloten.

Het gemeten PFOS-gehalte in de polderwateren is maximaal 62 nanogram per liter (westelijke polder) en 53 nanogram per liter (oostelijke polder) en is hier dus ook fors hoger dan de PFOS-norm van 0,65 nanogram per liter. Deze norm is zo gesteld om het waterleven te beschermen. De PFOS-norm wordt in de westelijke polder maximaal 95 keer overschreden. In de oostelijke polder is de overschrijding maximaal 82 keer. De uitkomsten van de metingen in de polders zijn voor GGD Fryslân geen reden om voor deze poldergebieden een aanvullend advies te geven.

Alle resultaten van de onderzoeken naar de waterkwaliteit tot en met 9 april 2024 staan weergegeven op de onderstaande kaart. Op de kaart staat het maximale gemeten PFOS-gehalte per meetpunt. Klik op onderstaande kaart voor een vergroting. 

Woensdag 17 april hebben we weer monsters genomen van het oppervlaktewater, ditmaal op 10 meetpunten in het gebied rond de Jelsumer Feart. Wanneer deze uitslagen voldoende zijn geanalyseerd, worden deze gepubliceerd.

Aanvullende onderzoeken waterbodem fase 1

Tijdens het eerste, verkennende waterbodemonderzoek in februari 2023 zijn er sterk verhoogde gehalten aan PFOS aangetroffen in drie monstervakken in de Jelsumer Feart. Eind februari 2024 deden we aanvullend waterbodemonderzoek naar de kwaliteit van de aanwezige sliblaag. We namen toen monsters van de waterbodem in de watergangen op het terrein van de vliegbasis en het terrein ten oosten van de vliegbasis. Daarna is op 13 maart de waterbodem van de Jelsumer Feart, de direct aanliggende zijsloten (waaronder de eerste 500 meter van de Lytse Feart) die in open verbinding staan met de Jelsumer Feart en een klein deel van de Dokkumer Ie onderzocht. De recente onderzoeken van februari 2024 en maart 2024 noemen we ‘aanvullende waterbodemonderzoeken fase 1’.

Resultaten aanvullende waterbodemonderzoeken fase 1

De resultaten van de eerste fase van het aanvullende waterbodemonderzoek geven aan dat de waterbodem in de Jelsumer Feart en de aangrenzende zijsloten (inclusief de eerste 500 meter van de Lytse Feart) matig tot sterk verontreinigd zijn met PFOS. Daarnaast blijkt dat de waterbodem langs de Tjessingawei tussen de vliegbasis en het gemaal sterk verontreinigd is met PFOS. Op deze locaties moet het slib worden verwijderd en afgevoerd. Gelukkig zijn er in de waterbodem van de monding van de Dokkumer Ie, dus waar de Jelsumer Feart aansluit op de Dokkumer Ie, geen verhoogde PFOS-concentraties aangetroffen. Ook zijn in de polder tussen de vliegbasis en de Meester P.J. Troelstraweg geen verhoogde PFOS-concentraties aangetroffen in de waterbodem.

Op de onderstaande twee kaarten zijn de PFOS-gehalten weergeven in de waterbodem van de Jelsumer Feart, aangrenzende sloten, de eerste 500 meter van de Lytse Feart en de watergang tussen de vliegbasis en het gemaal. Klik op de kaart voor een vergroting. 

Kaart gebied Jelsumer Feart, aangrenzende zijtakken, 500 meter Lytse Feart en deel Dokkumer Ie:

Kaart gebied ten oosten van de vliegbasis:

Uitleg bij de bovenstaande twee kaarten:

De gehaltes aan PFOS in het slib van de Jelsumer Feart, zijtakken en watergang tussen de vliegbasis en het gemaal zijn vergeleken met de INEV-waarden (Indicatieve Niveaus voor Ernstige Verontreiniging, RIVM juli 2021). Voor PFOS is deze rijksnorm gesteld op 59 microgram per kilogram droge stof. Daarnaast zijn de PFOS-gehalten in de waterbodem vergeleken met het Handelingskader PFAS (december 2023). In dit Handelingskader zijn toepassingsnormen opgenomen voor onder andere PFOS. Voor de toepassing van baggerspecie op de landbodem ligt de waarde voor PFOS op 3 microgram per kilogram droge stof. Als de waarde hoger is dan 3 microgram per kilogram droge stof is de baggerspecie niet toepasbaar op de landbodem en moet dit worden afgevoerd.

Op de kaarten staan de onderzochte trajecten met rode, oranje en groene lijnen ingekleurd. Hieronder lichten we de betekenis van elke kleur toe:

• Rood: de PFOS-gehalten overschrijden de INEV-waarden en het slib moet worden verwijderd en afgevoerd.
  
• Oranje: de PFOS-gehalten zijn lager dan de INEV-waarden, maar hoger dan het Handelingskader PFAS. Het slib moet worden verwijderd en afgevoerd.
  
• Groen: de PFOS-gehalten zijn lager dan het Handelingskader PFAS . Het slib hoeft niet te worden afgevoerd.
  

Bij elk bemonsterd vak zijn de concentraties van de PFOS in de bovenste sliblaag (sliblaag 1, tot 1 meter dik) en de ondergrond (tot 10 centimeter onder het slib) weergegeven. Waar het nog dieper is, zijn ook de gehaltes in de tweede sliblaag (sliblaag 2, dikker dan 1 meter) opgenomen.

De gehaltes in de bagger in de direct aanliggende zijtakken van de Jelsumer Feart gaan met de gemeten PFOS-gehaltes van maximaal 170 microgram per kilogram droge stof tot circa 3 keer over de INEV-waarden heen. Ten opzichte van de toepassingswaarde voor hergebruik zijn deze maximaal 60 keer hoger. Het slib op deze trajecten (oranje en rood op de kaart) moet worden verwijderd en afgevoerd. In de groengekleurde trajecten (Dokkumer Ie en de polder tussen de vliegbasis en de Meester P.J. Troelstraweg) is het PFOS-gehalte lager dan het Handelingskader PFAS voor toepassing en hoeft het niet te worden afgevoerd.

Aanvullend onderzoek waterbodem fase 2

Op dit moment laten we meer onderzoek doen naar de waterbodem aan de noord- en zuidkant van de Jelsumer Feart en enkele watergangen aan de zuidkant van vliegbasis. Wanneer deze uitslagen voldoende zijn geanalyseerd, brengen we deze naar buiten. Ook de resultaten van het aanvullende onderzoek (fase 1) naar de waterbodem op de vliegbasis delen we op een later moment.

Advies GGD Fryslân

Omdat gebruik van water uit de Jelsumer Feart en Lytse Feart kan leiden tot een hogere inname van PFOS (PFAS) dan de norm, adviseerde GGD Fryslân eerder om het water uit deze vaarten niet te gebruiken. Hetzelfde advies geldt nog steeds voor (huis)dieren. Vorige week is geconstateerd dat (hobby)kippen, die eerder water hebben gedronken uit een sloot waar water vanuit de Lytse Feart kan worden ingelaten, eieren hebben gelegd met hoge concentraties PFOS (PFAS). Op basis van deze bevindingen is ons advies vorige week aangescherpt: eet geen eieren van (hobby)kippen waarvan u weet dat de dieren uit één van de vaarten hebben gedronken.

Aanvullend onderzoek nodig naar eieren

Er is aanvullend (vergelijkend) onderzoek nodig naar de precieze oorzaak en exacte mate van vervuiling van eieren van (hobby)kippen in het gebied rondom de Jelsumer Feart en Lytse Feart. GGD Fryslân en gemeente Leeuwarden hebben een extern ingenieursbureau gevraagd dit onderzoek samen met ons uit te voeren. Bij dit onderzoek zullen ook experts van GGD Fryslân betrokken zijn. De verwachting is dat binnen afzienbare tijd kan worden gestart met een vergelijkend onderzoek naar eieren van andere (hobby)kippen in het gebied. Bij dit onderzoek wordt gekeken of eieren van (hobby)kippen in dit gebied meer PFOS (PFAS) bevatten dan eieren van (hobby)kippen elders, wat dit betekent en of er specifieke oorzaken zijn die dit veroorzaken. In afwachting van deze onderzoeken blijft het advies van GGD Fryslân ongewijzigd.

Inventarisatie locaties

Het ingenieursbureau wil beginnen met een inventarisatie. Heb je eieren van hobbykippen in de omgeving van de Jelsumer en Lytse Feart? Dan kun je dit melden bij gemeente Leeuwarden via het e-mailadres bodem@leeuwarden.nl met als onderwerp ‘hobbykippen’. Meld daarbij jouw adres- en contactgegevens en of je interesse hebt in deelname aan het onderzoek.

Let wel: het gaat eerst om een inventarisatie. Het ingenieursbureau bepaalt daarna welke locaties en eieren onderzocht worden op basis van een goede en nette verdeling. Dit zal een beperkt aantal zijn (ongeveer 10 locaties). Niet alle aanmeldingen kunnen daarom worden meegenomen in het onderzoek. Het onderzoek kan enkele weken tot enkele maanden duren.

Landelijk doet het RIVM onderzoek naar eieren. Dit gaat om particuliere eieren die landelijk zijn geraapt en om eieren die je in de winkel kunt kopen. Het onderzoek wordt naar verwachting dit voorjaar door het RIVM gepubliceerd.

Bodem- en grondwateronderzoek door gemeente Leeuwarden

De gemeente heeft de bodem en het grondwater op verschillende locaties in de omgeving van de Jelsumer en Lytse Feart onderzocht. Dit heeft in vorige update gestaan. Dit zijn bijvoorbeeld de diverse volkstuinen in de omgeving, de camping en het rustpunt in het Leeuwarden Bos, een voormalig baggerdepot, percelen aan de Tsjessingawei en locaties langs de Lytse Feart waar hekkelspecie kort op de wal heeft gelegen. Bekijk een kaart met alle locaties die zijn onderzocht op www.leeuwarden.nl/PFAS.

Stand van zaken onderzoeken grond en grondwater

De veldwerkzaamheden, het nemen van de monsters van de grond en het grondwater, zijn inmiddels afgerond en de gemeente ontvangt de laatste resultaten hiervan in de komende dagen. Samen met experts worden deze resultaten geanalyseerd en beoordeeld. Wat betekenen deze resultaten voor het gebruik van de grond? Elke locatie wordt anders gebruikt en dat betekent dat elke locatie apart moet worden geanalyseerd en beoordeeld. Dit proces kost daardoor veel tijd. De gemeente laat zich hierbij adviseren door experts, zoals ingenieursbureaus, GGD Fryslân, kennisinstituten en deskundigen van andere overheden. We verwachten de resultaten binnenkort te kunnen delen. Nadat de resultaten zijn geanalyseerd, kan de gemeente ook bepalen of, welk en vooral ook waar verder onderzoek nodig is. Daarvoor zijn eerst de resultaten van de uitgevoerde onderzoeken nodig.

Stel gerust jouw vragen

We kunnen ons voorstellen dat je vragen hebt na het lezen van deze update. Neem dan contact met ons op.

• Vragen over de gezondheid van je (huis)dier(en)? Neem dan contact op met je dierenarts als je abnormale effecten of symptomen bij je (huis)dier(en) opmerkt.
• Vragen over de gezondheid in relatie tot PFOS (PFAS)? Je kunt contact opnemen met GGD Fryslân via telefoonnummer 088-229 92 22. Of per mail via: mmk@ggdfryslan.nl. Bereikbaar op werkdagen tussen 08.30 en 16.30 uur. Veelgestelde vragen over publieke gezondheid vind je op ggdfryslan.nl/jelsumerfeart(externe website).
• Vragen over het waterbodem- en waterkwaliteitsonderzoek? Je kunt met het Klantencontactcentrum van Wetterskip Fryslân contact opnemen via telefoonnummer 058-292 22 22 of mail je vraag naar: info@wetterskipfryslan.nl. Bereikbaar op werkdagen tussen 08.30 en 17.00 uur. Veelgestelde vragen over het waterbodem- en waterkwaliteitsonderzoek vindt u op wetterskipfryslan.nl/jelsumerfeart.
• Algemene vragen over PFAS in de gemeente Leeuwarden? Op leeuwarden.nl/PFAS(externe website) vind je de meest gestelde vragen. Je kunt ook bellen met de gemeente via telefoonnummer 14 058. Bereikbaar op werkdagen tussen 08.30 en 17.00 uur.