PFOS in Jelsumer Feart – vragen en antwoorden

Situatie Jelsumer Feart en Lytse Feart 

Waar is PFOS aangetroffen? 

PFOS is in te hoge concentraties aangetroffen in het slib en in het water van de Jelsumer Feart en de daarop aansluitende Lytse Feart. De Jelsumer Feart loopt tussen de Vliegbasis Leeuwarden en de Dokkumer Ie. De Lytse Feart verbindt de Jelsumer Feart en het dorp Jelsum.  

Om een compleet beeld te krijgen van de omvang en de verspreiding van de verontreiniging met PFOS en PFAS doen we nader onderzoek naar de waterbodem en de waterkwaliteit in een breder gebied.  

Met deze onderzoeken proberen we ook een verklaring te vinden voor de hoge concentraties PFOS in het water.  We doen er alles aan om snel een volledig beeld te krijgen en de mogelijke bron(nen) en risico’s van de vervuiling. Daarna maken we een plan om deze op te ruimen.   

Hoe schadelijk zijn deze PFAS-stoffen? 

Omdat bij het gebruik van water uit de Jelsumer Feart en de Lytse Feart mensen meer PFOS (PFAS) kunnen binnenkrijgen dan de norm, adviseert de GGD Fryslân dit water niet te gebruiken. Wat het exacte risico van de verontreiniging is kan de GGD nog niet zeggen, omdat de precieze gezondheidsrisico’s op dit moment nog niet bekend zijn en de onderzoeken van Wetterskip Fryslân en gemeente Leeuwarden nog steeds lopen.  

GGD Fryslân heeft uit voorzorg een aantal adviezen geformuleerd: 

• Het water uit de Jelsumer Feart en de Lytse Feart niet te drinken. 
• Het water uit de Jelsumer Feart en de Lytse Feart niet te gebruiken voor het besproeien van (moes)tuinen. 
• Niet in de Jelsumer Feart en de Lytse Feart te zwemmen. 
• Geen vis uit de Jelsumer Feart en de Lytse Feart te eten. 
• (Huis)dieren geen water te laten drinken uit de Jelsumer Feart en Lytse Feart.
• Geen eieren te consumeren van (hobby)kippen die mogelijk water uit de Jelsumer Feart of Lytse Feart hebben gedronken. 

Voor deze adviezen kijkt de GGD naar langdurig gebruik van het water. Als je bijvoorbeeld een enkele keer in het water hebt gezwommen, is het extra gezondheidsrisico door PFOS in de Jelsumer Feart en de Lytse Feart volgens de GGD te verwaarlozen.  
 
Voor dieren gelden vergelijkbare adviezen stelt de GGD na overleg met de Gezondheidsdienst voor Dieren: laat dieren niet in de Jelsumer Feart en de Lytse Feart zwemmen en laat ze er niet uit drinken.  

Welke voorzorgsmaatregelen nemen jullie? 

Het belangrijkste op dit moment is het opvolgen van het advies van GGD Fryslân om het water niet te gebruiken. We hebben de waterinlaten tussen de Jelsumer Feart en poldersloten gesloten. We bekijken welke aanvullende maatregelen verder nodig zijn, zodra er meer duidelijk is over de vervuilingsbron(nen). Het onderzoek hiernaar is in volle gang. Op verschillende plaatsen rond de Jelsumer Feart en de Lytse Feart zijn waarschuwingsborden geplaatst. 

Kan het waterschap de hele Jelsumer Feart niet afsluiten?  

Nee, helaas kun je de Jelsumer Feart niet afsluiten. Bij regen zal het gebied bovenstrooms van het gemaal problemen gaan ondervinden met wateroverlast, maar ook het gebied direct rondom de Jelsumer Feart zal dan last krijgen van het overtollige water.   

PFAS en PFOS 

Wat voor stoffen zijn PFOS en PFAS? 

PFOS (perfluoroctaansulfonzuur) behoort tot de verzamelgroep PFAS (poly- en perfluoralkylstoffen). Dit zijn door de mens gemaakte stoffen die van nature niet in het milieu voorkomen. PFAS zijn sterke verbindingen die water, vet en vuil afstoten. Ze worden bijvoorbeeld verwerkt in cosmetische producten, regenkleding en pannen. Enkele stoffen binnen de PFAS-groep worden aangeduid als zeer zorgwekkende stoffen (ZZS), waaronder PFOS (perfluoroctaansulfonzuur). Hoge concentraties van deze stof hebben een negatief effect op het milieu en mogelijk op de gezondheid. De stof PFOS zat onder meer in het schuim van brandblussers. Het stofje is vrijwel onverwoestbaar en breekt niet af in de natuur. 

Hoe gedragen PFAS zich? Zitten ze vast aan deeltjes of lossen ze op in water?   

PFAS bestaat uit een grote groep van verschillende stoffen. Sommige daarvan hechten zich goed aan bodemdeeltjes; andere stoffen binnen de PFAS-groep lossen weer beter in water op. PFAS-moleculen bestaan in de basis uit een koolstofketen, met daaraan verbonden verschillende fluoratomen. De binding tussen koolstof en fluor is één van de sterkste verbindingen in de organische chemie. Ze zijn zeer persistent en blijven van alle synthetische stoffen het langst aanwezig in het milieu. 

De persistentie kan uitgedrukt worden in een halfwaardetijd (T½). Dit is de tijd dat het duurt voordat de concentratie van een (chemische) stof door afbraakprocessen met de helft is afgenomen. Voor de meeste PFAS is T½ niet bekend. Van wat wel bekend is, varieert de tijd van enkele dagen voor de PFAS met korte ketens tot enkele jaren voor de lange ketens, zoals PFOS, PFHxS en PFOA. Uit diverse onderzoeken is bekend dat er stoffen zijn die een T½ hebben tot meer dan 1000 jaar. Het gevolg van deze persistentie is, dat zonder afname van het gebruik, de belasting van en de concentraties in het milieu enkel zullen toenemen. De blootstelling van mens en dier zal als gevolg daarvan ook blijven toenemen.  

Eén van de andere eigenschappen van heel veel PFAS is dat deze erg goed oplosbaar zijn in water. Dat betekent dat de stoffen zich goed verplaatsen via dat water naar bodem, water en atmosfeer. Ook naar levende organismen via directe blootstelling en via de voedselketen.  

Hoe oud is de PFAS-norm?   

Vanuit het waterkwaliteitsspoor zijn er voor PFOS (0,65 ng/L), PFOA (48 ng/L) en GenX (118 ng/L) normen beschikbaar. De PFOS-norm is opgenomen in de RICHTLIJN 2013/39/EU VAN HET EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD van 12 augustus 2013. Sinds dat moment geldt de norm voor PFOS voor wateren die aangewezen zijn als Kaderrichtlijn Water-lichaam. De norm van PFOA komt uit een advies van het RIVM in 2017. De huidige norm voor GenX stamt uit 2020.  

Sinds wanneer is PFOS verboden?   

De eerste PFAS die in Europa verboden werd, in 2009 in het Verdrag van Stockholm, is de stof perfluoroctaansulfonzuur (PFOS). Het Verdrag van Stockholm heeft als doel bescherming van mens en milieu door het beperken van productie en gebruik van persistente organische verontreinigende stoffen (POP's). Sinds 2020 is ook PFOA hierin opgenomen. In 2022 is besloten ook de stof perfluorhexaansulfonzuur (PFHxS) te verbieden met ingang van 2023.  

Welke acties worden er ondernomen om het gebruik van andere PFAS te verbieden? 

Nederland heeft in samenwerking met andere landen bij de Europese Commissie aangedrongen op een verbod op het gebruik van PFAS. Vanuit het Regionaal bestuurlijk overleg (RBO) noord wordt momenteel aan een brief gewerkt waarin we de minister oproepen er scherp op te zijn dat het PFAS-verbod ook daadwerkelijk doorgang vindt. Daarnaast wordt de minister gevraagd aandacht te hebben voor de toelating van PFAS in gewasbeschermingsmiddelen en het gesprek hierover aan te gaan met de Europese Commissie.  

Voor welke problemen stelt PFAS de waterschappen?  

PFAS zijn schadelijke stoffen die niet afbreken en zich opstapelen in het milieu. Het is niet voor niets dat de gezamenlijke waterschappen recent via hun Europese koepelorganisatie EurEau een dringende boodschap hebben gestuurd aan EU-Commissievoorzitter Ursula von der Leyen om snel tot een verbod op het gebruik van PFAS te komen, omdat dit stoffen zijn die ons voor een groeiend milieuprobleem stellen.    

PFAS zijn overal in het milieu aanwezig. We worden er als mensen dan ook op veel manieren aan blootgesteld: via ons voedsel, de buitenlucht, (drink)water en consumentenproducten. Zuivering is zeer lastig, enorm kostbaar en leidt via reststromen tot verplaatsing van milieu- en gezondheidsrisico’s. Omdat PFAS zich opstapelt in het milieu, is een totaalverbod op alle PFAS-soorten de enige manier om de blootstelling hieraan te voorkomen Daarnaast is een strikte aanpak van nog bestaande (industriële) lozingen met PFAS noodzakelijk. In de oproep vraagt EurEau het voorstel te steunen voor een volledige en snelle restrictie voor de productie, het gebruik en de import van PFAS.   

Dit voorstel is momenteel in behandeling bij het Europees Agentschap voor chemische stoffen (ECHA). EurEau vindt dat de gemeenschap en burgers niet moeten opdraaien voor de kosten en risico’s verbonden aan de verontreiniging door PFAS, maar dat de vervuilers verantwoordelijk zijn en alternatieven moeten gebruiken.   

Meetresultaten 

Hoe is PFOS in de Jelsumer Feart ontdekt? 

De hoge concentratie PFOS in het water van de Jelsumer Feart is begin maart 2024 naar voren gekomen naar aanleiding van eerder onderzoek naar de waterbodem. Dit onderzoek is gedaan omdat Wetterskip Fryslân van plan is de Jelsumer Feart te baggeren. Dit is onderdeel van ons reguliere baggerprogramma. Jaarlijks baggeren we ongeveer 25 kilometer aan watergangen voor een goede aan- en afvoer van water. Wij laten voor iedere baggerklus altijd de kwaliteit van de waterbodem onderzoeken om te kunnen bepalen wat er met de bagger moet gebeuren: is die te hergebruiken op het land of moet die worden afgevoerd? 

De stappen: 

• Uit het onderzoeksrapport van februari 2023 bleek dat er over een lengte van bijna 2 kilometer hoge concentraties aan PFOS in de waterbodem van de Jelsumer Feart zitten.  
• Op basis van dit rapport hebben wij contact opgenomen met de Vliegbasis. Dit vanwege het vermoeden dat PFOS-houdend blusschuim dat hier jaren terug in gebruik was een mogelijke bron zou kunnen zijn. 
• Met de kennis, gegevens en ervaring waar we op dat moment over beschikten, was het beeld dat het hier om een historische PFOS-vervuiling ging. Die zou zijn neergeslagen in het slib van de waterbodem en zich hebben gebonden aan de bagger. En dus niet aan het water, waardoor er ook geen urgent risico voor de waterkwaliteit zou zijn. 
• Bij het baggeren kunnen PFOS-deeltjes vrijkomen in het water. Om veilig te kunnen baggeren was daarom meer onderzoek nodig. Na de zomer zijn afspraken gemaakt over vervolgonderzoek naar de waterbodem, inclusief de zij-armen van de Jelsumer Feart en het terrein van de Vliegbasis. De opdracht hiervoor is in december 2023 verleend. 
• Omdat we onderzoek zouden gaan doen in een breder gebied, wilden we omwonenden actief informeren. Omdat hierbij ook vragen over gezondheidseffecten van PFAS in bagger zouden kunnen komen, is contact gezocht met GGD Fryslân. 
• De GGD kon op basis van de gegevens van de waterbodem geen advies geven. Die had daarvoor gegevens van het oppervlaktewater nodig. Daarom hebben wij op 1 maart 2024 een waterkwaliteitsonderzoek gedaan. Dat was het moment dat de hoge PFOS-concentratie in het water van de Jelsumer Feart aan het licht kwam. 

Hoe betrouwbaar zijn de uitkomsten van de metingen?   

Sinds 1992 is het laboratorium van Wetterskip Fryslân voor een groot aantal verrichtingen geaccrediteerd door de Raad voor Accreditatie (RvA) volgens de eisen van NEN-EN-ISO 17025 onder registratienummer L110. Dit vormt een basisgarantie voor zorgvuldig uitgevoerd onderzoek. Jaarlijks toetst de RvA de accreditatie door een controlebezoek.  

Als de PFOS-verontreiniging in het slib historisch is, wat zegt dat dan over wat er in het water zit? Is er nog een actieve bron?   

Momenteel doen we nog volop onderzoek naar de herkomst van PFOS/PFAS. Dat er een bron is die nog PFOS/PFAS lekt, is een mogelijke verklaring. Het bronnenonderzoek zal hier de komende tijd antwoord op moeten geven.   

Is dit nu een acute situatie of is dit bijvoorbeeld al tientallen jaren aan de gang?  

Het is heel lastig om te bepalen hoe lang de hoge concentraties PFOS/PFAS in de Jelsumer Feart al aanwezig is. We kunnen nog maar sinds een paar jaar PFOS/PFAS in de waterbodem meten en beoordelen. Metingen in het water kunnen we pas sinds februari 2024 uitvoeren. We hebben geen historische metingen van PFOS/PFAS in water en/of waterbodem.  

Wat betekent het wanneer de norm voor PFOS bijvoorbeeld 429 maal wordt overschreden?  

429 keer boven de norm betekent dat de concentratie PFOS 429 keer hoger is dan de Jaargemiddelde Milieukwaliteitsnorm (JG-MKN) van 0,65 ng/L is die wordt gebruikt binnen de Kaderrichtlijn Water. De concentratie PFOS op deze locatie is 279 ng/L. De norm is zo gesteld dat deze bescherming moet bieden voor organismen in het water. Als de norm ruim wordt overschreden is er een potentieel risico op nadelige effecten voor planten dieren die in het water leven.    

Focussen jullie nu niet te veel op PFAS/PFOS in alleen de Jelsumer Feart?   

Nee. Wij meten ook in de (directe) omgeving van de Jelsumer Feart (bijvoorbeeld sloten die in verbinding staan met de Jelsumer Feart), maar ook in de Dokkumer Ie en op de 24 hoofdlocaties van ons KRW-meetnet. Deze locaties liggen verspreid door ons beheergebied. De komende tijd doen we ook gericht PFAS-onderzoek in het water van 34 officiële zwemplaatsen in ons werkgebied en bij de tien vaste meetpunten in akkerbouwgebieden waar we regulier onderzoek doen naar gewasbeschermingsmiddelen in het water.  

De Lytse Feart is rond 2017 gebaggerd. De bagger is toen over nabijgelegen landbouwgrond verspreid. Is PFAS toen ook meegenomen in onderzoeken?  

Nee, PFAS wordt pas sinds 8 juli 2019 verplicht meegenomen in de beoordelingen van het waterbodemonderzoek.  

Wat zijn de normen in vissen? Zijn daar metingen van beschikbaar?  

De norm voor PFOS in vissen (blankvoorn) is 9,1 µg/kg. Onderzoek naar o.a. PFAS in blankvoorn is eerder uitgevoerd in de Leijen (2020) en de Opsterlânske Kompanjonsfeart (2023). In de Leien lag de aangetroffen waarde van PFOS in de blankvoorns met 9,4 µg/kg net boven de norm. De resultaten van de PFAS-metingen van blankvoorn in de Opsterlânske Kompanjonsfeart worden komende periode verwacht.  

Is er in de regio bovengemiddelde sterfte van vis?  

Hiervan heeft Wetterskip Fryslân geen meldingen gekregen. De komende weken wordt er onderzoek gedaan naar het gehalte PFAS in blankvoorns in de Jelsumer Feart en Dokkumer Ie.   

Lopende onderzoeken

Wat is nu jullie eerste prioriteit?  

Momenteel bewandelen wij (Wetterskip Fryslân) twee sporen. Het eerste is om te achterhalen tot hoe ver de verontreiniging vanuit de Jelsumer Feart reikt in het oppervlaktewater en de waterbodems. Hiervoor wordt in een bredere omgeving rondom de Jelsumer Feart gemeten.   

Ook zal onderzoek plaatsvinden op vier locaties om de hoeveelheid PFAS in vissen (blankvoorn) te meten. Dit laatste is ook onderdeel van het in beeld krijgen van de mate van verontreiniging in de Jelsumer Feart.   

Als tweede zijn wij bezig met een zogenaamd bronnenonderzoek, waarbij wij, door middel van metingen en andere informatie, gericht op zoek gaan naar de bron of bronnen van PFAS/PFOS, met als doel de instroom zo snel mogelijk te kunnen beëindigen.  

Wat wordt er gedaan om een beter beeld te krijgen van de verontreiniging? 

De betrokken partijen doen er alles aan om snel een volledig beeld te krijgen van de omvang, verspreiding, de mogelijke bron(nen) en de risico’s van de vervuiling. Hieronder geven we een opsomming van de onderzoeken die onder regie van Wetterskip Fryslân zijn en worden uitgevoerd: 

Aanvullende onderzoeken waterbodem: 

• Aanvullend onderzoek eind februari 2024 fase 1: eind februari 2024 startte het aanvullende onderzoek naar de kwaliteit van de aanwezige sliblaag van watergangen op de vliegbasis en het terrein ten oosten van de vliegbasis. Uit de onderzoeksresultaten van het terrein ten oosten van de vliegbasis blijkt dat de waterbodem langs de Tjessingawei tussen de vliegbasis en het gemaal sterk verontreinigd is met PFOS. Hier moet het slib worden verwijderd en afgevoerd. In de polder tussen de vliegbasis en de Meester P.J. Troelstraweg zijn geen verhoogde PFOS-concentraties aangetroffen in de waterbodem. In deze polder hoeft het slib niet te worden afgevoerd. De resultaten van het aanvullende onderzoek (fase 1) naar de waterbodem op de vliegbasis delen we op een later moment.
• Aanvullend onderzoek 13 maart 2024 fase 1: op woensdag 13 maart 2024 is een aanvullend onderzoek uitgevoerd in de Jelsumer Feart, omliggende sloten en een deel van de Dokkumer Ie. Bij dit onderzoek gaat het om de waterbodem in het bovenstroomse deel van de Jelsumer Feart langs de Tsjessingawei (gedeelte tussen de vliegbasis en het gemaal) en dezelfde 3 bemonsteringsvakken als bij het eerste waterbodemonderzoek. Daarnaast vindt er aanvullend waterbodemonderzoek plaats in aanliggende sloten die in open verbinding staan met de Jelsumer Feart en hetzelfde waterpeil hebben als de vaart. Dat onderzoek gebeurt ook in een klein deel van de Dokkumer Ie. De Dokkumer Ie is als vaarweg in beheer van de provincie. 
  
  De resultaten van dit onderzoek geven aan dat de waterbodem in de Jelsumer Feart en de aangrenzende zijsloten (inclusief de eerste 500 meter van de Lytse Feart) matig tot sterk verontreinigd zijn met PFOS. Op deze locaties moet het slib worden verwijderd en afgevoerd. Gelukkig zijn er in de waterbodem van de monding van de Dokkumer Ie, dus waar de Jelsumer Feart aansluit op de Dokkumer Ie, geen verhoogde PFOS-concentraties aangetroffen. 
• Aanvullend onderzoek 15 april 2024 fase 2: vanaf maandag 15 april start de tweede fase van het aanvullende onderzoek naar de kwaliteit van de aanwezige sliblaag in het gebied rond de Jelsumer Feart en Lytse Feart. Twee weken lang worden monsters genomen van de waterbodem van sloten aan de noord- en zuidkant van de Jelsumer Feart en enkele sloten aan de zuidkant van de vliegbasis. Deze watergangen staan in verbinding met de Jelsumer Feart en Lytse Feart waar eerder in het slib en in het water te hoge concentraties PFOS zijn aangetroffen. Wanneer deze uitslagen voldoende zijn geanalyseerd brengen we deze naar buiten.
• Aanvullend onderzoek 18 april 2024 fase 2: op dit moment laat het waterschap meer onderzoek doen naar de waterbodem aan de noord- en zuidkant van de Jelsumer Feart en enkele watergangen aan de zuidkant van vliegbasis. Wanneer deze uitslagen voldoende zijn geanalyseerd, brengen we deze naar buiten. Ook de resultaten van het aanvullende onderzoek (fase 1) naar de waterbodem op de vliegbasis delen we op een later moment.

Onderzoeken waterkwaliteit: 

• Eerste onderzoek 1 maart 2024: Om te bepalen of het oppervlaktewater van de Jelsumer Feart ook vervuild is met PFOS, hebben we op 1 maart 2024 op drie locaties watermonsters uit de vaart gehaald. Deze monsters zijn in ons laboratorium onderzocht. Uit dit onderzoek blijkt dat in het water van de vaart ook een hoge concentratie PFOS zit. GGD Fryslân adviseert aan de hand van de resultaten het water voorlopig niet te gebruiken. 
• Tweede onderzoek 5 maart 2024: op dinsdag 5 maart 2024 startten we een tweede onderzoek naar de waterkwaliteit van de Jelsumer Feart en omliggende sloten. We namen hierbij op een groter aantal plekken monsters om een completer beeld te krijgen van de verspreiding van de PFOS en de mogelijke bron(nen). 
• Derde onderzoek 12 maart 2024: op dinsdagmorgen 12 maart 202 zijn in de wateren in en rondom de Jelsumer Feart voor de derde keer watermonsters nemen. In totaal gaat het om 20 meetpunten. Het laboratorium van het waterschap onderzoekt de watermonsters op de aanwezigheid van PFAS.  
• Vierde onderzoek  19 maart 2024: Op 19 maart is een vierde waterkwaliteitsonderzoek uitgevoerd op 19 locaties in en rondom de Jelsumer Feart. 15 locaties zijn nieuw en 3 locaties worden opnieuw onderzocht. Eén locatie wordt opnieuw bemonsterd, omdat het vorige monster van 12 maart 2024 niet geanalyseerd kon worden vanwege een organische verontreiniging. 
• Vijfde onderzoek 26 maart 2024: op 26 maart is het vijfde waterkwaliteitsonderzoek uitgevoerd op 9 meetlocaties in de polder ten westen van de Lytse Feart. 
• Zesde onderzoek 9 april 2024: op 9 april is het zesde waterkwaliteitsonderzoek uitgevoerd op 10 meetlocaties in de polder ten oosten van de Lytse Feart. 
• Uitslagen onderzoeken 19 en 26 maart en 19 april 2024: de waterkwaliteitsonderzoeken bevestigen dat er in het water van de Jelsumer Feart en de Lytse Feart te hoge concentraties PFOS aanwezig zijn. De GGD Fryslân adviseert uit voorzorg het water uit de Jelsumer Feart en Lytse Feart niet te gebruiken, omdat bij gebruik mensen en huis(dieren) meer PFOS (PFAS) kunnen binnenkrijgen dan de norm. 
  
  

  Vier meetpunten in de Jelsumer Feart zijn inmiddels meerdere keren onderzocht en laten in alle gevallen verhoogde PFOS-gehalten zien. Deze variëren van 64 tot 590 nanogram per liter en zijn gemiddeld 349 nanogram per liter, op basis van 17 individuele metingen. Ook op de meetpunten die op korte afstand van de Jelsumer Feart en in de Lytse Feart zijn onderzocht worden hoge PFOS-concentraties gevonden. 

  Nieuw is dat in sloten in de polders ten westen en oosten van de Lytse Feart ook hogere PFOS-gehalten zijn aangetroffen. De poldersloten stonden tot nu toe jaarlijks van ongeveer 1 april tot 1 oktober in open verbinding met de Lytse Feart. Normaal gesproken zet Wetterskip Fryslân voor het op peil houden van de polders in het drogere seizoen rond 1 april de waterinlaten open. Om verdere vervuiling van de omliggende polders te voorkomen houden we nu alle inlaten tussen de Jelsumer Feart en Lytse Feart en de poldersloten gesloten.

  Het gemeten PFOS-gehalte in de polderwateren is maximaal 62 nanogram per liter (westelijke polder) en 53 nanogram per liter (oostelijke polder) en is hier dus ook fors hoger dan de PFOS-norm van 0,65 nanogram per liter. Deze norm is zo gesteld om het waterleven te beschermen. De PFOS-norm wordt in de westelijke polder maximaal 95 keer overschreden. In de oostelijke polder is de overschrijding maximaal 82 keer. De uitkomsten van de metingen in de polders zijn voor GGD Fryslân geen reden om voor deze poldergebieden een aanvullend advies te geven.

• Zevende onderzoek 17 april: op 17 april is het zevende waterkwaliteitsonderzoek uitgevoerd op 10 meetpunten in het gebied rond de Jelsumer Feart. 

  De uitkomsten van deze metingen zijn voor GGD Fryslân geen reden om een aanvullend advies te geven.

De komende twee weken (vanaf 25 april 2024) neemt Wetterskip Fryslân nog op een paar meetpunten in het gebied rond de Jelsumer Feart monsters van het oppervlaktewater. Om zo een compleet beeld van de verspreiding van de PFOS in het water te krijgen.

Wat onderzoekt de gemeente Leeuwarden? 

De gemeente Leeuwarden onderzoekt uit voorzorg op diverse locatie de bodem en het grondwater. Waar dit gebeurt is te zien op een kaart op de gemeentelijke site: www.leeuwarden.nl/PFAS.(externe website). De locaties zijn gekozen in overleg met de GGD en zijn voor een deel aangedragen door bewoners. Het onderzoek is medio maart in gang gezet. Het duurt een paar weken voordat de gemeente resultaten heeft. Een reden dat dit even duurt is dat de geplaatste peilbuizen eerst een tijdje moeten rusten voordat het water kan worden bemonsterd. Daarnaast is de gemeente afhankelijk van de planning van de onderzoeksbureaus en de laboratoria. 

Andere PFAS-stoffen

Zijn er ook andere stoffen uit de PFAS-familie onderzocht?  

Ja, naast PFOS zijn ook 29 andere stoffen binnen de PFAS-groep in de watermonsters geanalyseerd. Vanuit het waterkwaliteitsspoor zijn er voor PFOS (0,65 ng/L), PFOA (48 ng/L) en GenX (118 ng/L) normen beschikbaar. GenX meten we als Wetterskip Fryslân niet. PFOA is in alle gevallen lager dan de norm. PFOS is in alle gevallen boven de norm aanwezig in het oppervlaktewater op de onderzochte locaties in de Jelsumer Feart en directe omgeving.    

Hoe zit het met andere PFAS-stoffen in de omgeving van de Jelsumer Feart? 

Wetterskip Fryslân heeft tussen 1 en 12 maart ook onderzoek gedaan naar de aanwezigheid van 29 andere stoffen uit de PFAS-familie in het oppervlaktewater van de Jelsumer Feart en omgeving. Net als bij PFOS vindt het waterschap in de Jelsumer Feart en Lytse Feart een sterke tot ernstige PFAS-verontreiniging met gehalten die variëren tussen de 214 en 858 nanogram per liter. De concept-PFAS-norm vanuit de Kaderrichtlijn Water is 4,4 nanogram per liter en is gebaseerd op 24 stoffen uit de PFAS-familie. 

De hoogste PFAS-overschrijding, namelijk 193 keer de PFAS-norm, is aangetroffen op het meetpunt direct ten oosten van de vliegbasis. Op de meetpunten die niet in de Jelsumer Feart, de aangrenzende sloten en de Lytse Feart liggen zijn normoverschrijdingen tot maximaal 11 keer de PFAS-norm gemeten. 

De algemene conclusie is dat op de meetlocaties in en rond de Jelsumer Feart de PFAS-gehalten duidelijk hoger zijn dan op overige meetpunten die tot nu toe zijn onderzocht in het werkgebied van Wetterskip Fryslân. 

Onderzoek naar mogelijke bronnen 

Wat wordt er onderzocht op de Vliegbasis?    

Op de vliegbasis wordt aanvullend waterbodemonderzoek en oppervlaktewateronderzoek uitgevoerd. Zie de kaart aanvullend waterbodemonderzoek op de pagina kaarten onderzoeken Jelsumer Feart voor meer details. Wanneer de uitslagen voldoende zijn geanalyseerd, worden ze naar buiten gecommuniceerd.   

Is ook breder gekeken naar een causaal verband tussen PFAS en vliegvelden?   

Ja, wij hebben contact gezocht met waterschappen waar (grotere) vliegvelden (bijvoorbeeld Schiphol) in het beheergebied liggen. Dit onderdeel loopt nog.   

Als de bron een persoon is, is deze dan ook juridisch aansprakelijk?   

Als de bron van PFOS/PFAS onomstotelijk naar een bronhouder (bijvoorbeeld een bedrijf) herleid kan worden, wordt zeker verkend welke kosten verhaald kunnen worden op de bronhouder. Momenteel ligt onze focus op het schoon krijgen van de Jelsumer Feart en de omgeving.  

Wordt de mestvergister aan de Jelsumer Feart ook onderzocht?  

Ja, hier wordt gericht naar gekeken door medewerkers van Wetterskip Fryslân. Als hoofdbron van PFOS/PFAS is de mestvergister met redelijke zekerheid uit te sluiten, omdat op de meetpunten bovenstrooms van het gemaal ook zeer hoge PFOS/PFAS-concentraties zijn gemeten en het water benedenstrooms (locatie mestvergister) niet bovenstrooms kan komen. In de sloot naast de vergister wordt waterbodem- en oppervlaktewateronderzoek uitgevoerd.  

Recent is in het gebied een fietspad vernieuwd. Daar kwam toen asbest onder vandaan. Heeft dat hier iets mee te maken? 

Nee, er is geen relatie tussen asbest (gebruik) en PFOS/PFAS.   

Mogelijk onttrekkingsverbod en maatregelen wateraanvoer polders

Waarom is een onttrekkingsverbod eigenlijk nodig?

In de Jelsumer Feart en Lytse Feart bij Leeuwarden zijn in de waterbodem en recent in het oppervlaktewater te hoge concentraties PFOS vastgesteld. Daarom hebben we alle waterinlaten tussen deze vaarten en de poldersloten tot nu toe dicht gehouden. Zo willen we voorkomen dat vervuild water de omliggende polders instroomt. Deze maatregel kan, als het straks droger wordt, leiden tot een lager waterpeil. Een té laag peil kan zorgen voor schade aan percelen en funderingen van gebouwen. Om deze schade te voorkomen, stellen we mogelijk in de komende periode een onttrekkingsverbod in voor de polders rond de Jelsumer en Lytse Feart.

Wat doen jullie er zelf aan om voldoende water aan te voeren?

Voor de polders ten zuiden van de Jelsumer Feart hebben we een plan gemaakt om onder andere extra inlaten aan te leggen, zodat er voldoende water vanuit de Kalkvaart naar deze polders kan worden aangevoerd. Als de maatregelen in de zuidelijke polders werken, is een onttrekkingsverbod voor dit gebied naar verwachting niet meer nodig. We bespreken op dit moment de tijdelijke maatregelen met direct belanghebbenden. Zodra de tijdelijke maatregelen in het zuidelijke gebied worden uitgevoerd, informeren we alle bewoners in het gebied.  

Voor de polders ten noorden van de Jelsumer Feart hebben we een concept plan gemaakt om via alternatieve routes water aan te voeren vanuit de Dokkumer Ie, Koarnjumer Feart en Stienzer Feart. We hebben hier te maken met langere aanvoerroutes van water door bemalingsgebieden met verschillende peilen. Daarom zijn naast alternatieve inlaten ook pompen nodig. We bespraken de mogelijke maatregelen tijdens een meedenksessie op donderdagmiddag 25 april 2025 in dorpshuis van Koarnjum met de grondeigenaren in dit gebied. Zodat we met inbreng van de gebiedskennis met elkaar tot een optimaal plan kunnen komen. 

De uitvoering van de maatregelen in de noordelijke polders kost meer tijd dan in de zuidelijke polders. Daarom verwachten we dat in de noordelijke polders, zodra het droger wordt, vrij zeker een onttrekkingsverbod nodig is om het water op peil te houden.

Kunnen jullie garanderen dat er met de door jullie voorgestelde maatregelen schoon water in het gebied komt?

Voorop staat dat we in de polders geen water willen inlaten met hoge PFOS/PFAS-concentraties. Het oppervlaktewater van de Dokkumer Ie is door ons bemonsterd en ook richting de Kalkvaart neemt de PFOS- en PFAS-concentratie dermate af dat het water veel schoner is dan de Jelsumer of Lytse Feart. De Koarnjumer Feart en Stienzer Feart zijn op woensdag 17 april 2024 door ons bemonsterd op PFAS. De conclusie is dat alle gemeten PFOS-concentraties in de Dokkumer Ie, Koarnjumer Feart, Stienzer Feart en Kalkvaart van dezelfde orde van grootte zijn als de waarden die in  de rest van Fryslân voorkomen. Inlaten van water vanuit deze vaarten in de polders is daarom verantwoord.

Wat kan ik zelf doen om voldoende water te houden voor mijn gewassen?

We hopen dat je met de vooraankondiging voldoende tijd hebt om in te spelen op een mogelijk onttrekkingsverbod. We adviseren je om alvast maatregelen te nemen om zoveel mogelijk regenwater vast te houden op jouw grond/terrein. Je kunt bijvoorbeeld bochtstukken op drainage-einden zetten. Zulke maatregelen passen agrariërs in de zandgebieden van Fryslân ook toe.

Bij wie kan ik terecht met vragen over het mogelijke onttrekkingsverbod en de maatregelen in de polders?

Heb je vragen of krijg je graag advies over maatregelen om regenwater vast te houden? Neem dan contact op onze planvormer Jan van der Velde. Heb je vragen over het onttrekkingsverbod?  Neem dan contact op met onze rayonbeheerder Martinus Hannema,. Beiden zijn bereikbaar via  via telefoon 058-292 2222 of mail: info@wetterskipfryslan.nl. 

Informatie en vragen

Waar zijn de uitkomsten van onderzoeken terug te vinden?  

Op de pagina met kaarten onderzoeken Jelsumer Feart vind je de meetpunten en resultaten bij de onderzoeken.   

Hoe worden omwonenden op de hoogte gehouden?  

Wetterskip Fryslân, de gemeente Leeuwarden en GGD Fryslân hebben op donderdag 7 maart 2024 een bewonersbijeenkomst gehouden. Daar zijn de omwonenden geïnformeerd over de PFOS-verontreiniging en de stappen die we zetten.  

Omwonenden en grondeigenaren in de buurt van de Jelsumer Feart en de Lytse Feart zijn op 6 maart en op 21 maart per brief op de hoogte gebracht van de uitkomsten van wateronderzoeken en de GGD-adviezen die hieruit volgden.   

In het vervolg zullen betrokkenen door Wetterskip Fryslân, gemeente Leeuwarden en GGD Fryslân worden bijgepraat via digitale updates. Deze updates en aanmeldmogelijkheid voor de updates staan op: www.wetterskipfryslan.nl/jelsumerfeart.  

(Om je aan te melden klik je op het blokje ‘Updates’. Daarna vindt je in de rechterzijbalk de aanmeldmogelijkheid. Na je aanmelding ontvang je, zodra er een nieuwe update wordt gepubliceerd, de update in je mailbox. Heb je niet of moeilijk de beschikking over een mailadres en wil je toch op de hoogte blijven? We vragen je dan om iemand in je omgeving bereid te vinden om de updates in de mail te ontvangen en met jou te delen. Wens je toch een andere oplossing? Bel dan met het Klantencontactcentrum van Wetterskip Fryslân: telefoon 058-292 22 22 of mail naar: info@wetterskipfryslan.nl. Bereikbaar op werkdagen tussen 08.30 en 17.00 uur.) 

Waar kan ik terecht met vragen? 

• Vragen over gezondheid in relatie tot PFOS? Je kunt met de GGD Fryslân contact opnemen via telefoonnummer 088-229 92 22 en mail: mmk@ggdfryslan.nl. Bereikbaar op werkdagen tussen 08.30 en 16.30 uur. Veelgestelde vragen over publieke gezondheid vind je op www.ggdfryslan.nl/jelsumerfeart(externe website). 
• Vragen over het waterbodem- en waterkwaliteitsonderzoek? Je kunt contact opnemen met ons klantencontactcentrum via telefoonnummer 058-292 22 22 of mail je vraag naar: info@wetterskipfryslan.nl. Bereikbaar op werkdagen tussen 08.30 en 17.00 uur. 
• Algemene vragen over PFAS in de gemeente Leeuwarden? Op www.leeuwarden.nl/PFAS(externe website) vind je de meest gestelde vragen. Je kunt ook bellen met de gemeente via telefoonnummer 14 058. Bereikbaar op werkdagen tussen 08.30 en 17.00 uur. 
• Vragen over de gezondheid van (huis)dier(en)? Neem contact op met je dierenarts als je abnormale effecten of symptomen opmerkt bij (huis)dier(en). 

Meer informatie over PFAS: https://www.rivm.nl/pfas/vraag-antwoord(externe website)